"Ester Ladins", la gran mostra dl’EPL cun 33 artisc tl MMM Ripa a Bornech

Por zelebrè i pröms 60 agn, la lia Ert por i Ladins à metü a ji na mostra deboriada cun le MMM Ripa a Bornech. Passa 30 è i artisc dales valades ladines che tol pert. La vernissaja é stada dan en valgügn dis; la mostra è daverta cina la fin de setëmber. Mo ciügn elpa i pinsiers, les vijiuns, i crüzi de chisc “artejans dl ert”?

Al è passè passa mez secul da canche Siur Angel Morlang da Miscì/La Pli de Mareo, laota ploan a Rina y artist, à metü la fondamënta por l’EPL – Ert por i Ladins. Le fin: cherdé adöm artistes y artisć dla Val Badia por s’organisé, se motivé, se sostigní y se promöie deboriada y un por l’ater. Tröp s’à mudè te chisc dejenà, nia ma le contat derevers dl ert, ince le punt d’odüda di artisc cun l’ambiënt incër ia, le monn, le progres. “Al romagn prerogativa dl artist, chëra de sintí plü stersc i mudamënc ti tëmps, les finëzes y traversies intravaiades y val’ iade stopades ia da na tëra plü o manco sotida” pon lì sön le sit dl EPL tles parores de Irina Tavella, curadëssa dla mostra. Sëgn complësc la uniun 60 agn y inviëia adüm cun le MMM Ripa de Reinhold Messner a Bornech ala gran mostra dal titul “Ester Ladins” a chëla che al tol pert bëgn 33 artistes y artisć dles valades ladines.

Passa 30 artisć ladins tol pert a chësta gran mostra tl MMM Ripa a Bornech. (ph: Gustav Willeit)

Ci che vëgn presenté a Bornech (la mostra è daverta cina ai 27 de setëmber 2020) è na analisa di pinsiers y di sentimënc di artisc. Chilò dessot podes lì les parores de valgügn partezipanc, coiüdes adöm dal EPL. L’artist gherdëna Christian Verginer se damana, por ejëmpl, “What happens next?” Ci sozedarál pa tl dagní?”. Ala se trata de na domanda che forsc düc se fajun te chisc tëmps de gran cambiamënc de paradigma y de reflesciuns sön la vita. Gustav Willeit da Corvara, indere, se fej val reflesciun sön la natöra: “Ci raport unse pa nos cun la natöra, fajunse ciamó pert de ëra? Ti sunse nos deventá foresć a d’ëra o ëra a nos?”. La resposta dl’artist dla fotografia: “Nosta natöra é de na belëza straordinara, sce i sun bogn da la odëi cun edli sinziers; ara fej deventé la belëza n valur, la tle fondamentala por la reflesciun y la comprenjiun de nosta esistënza”.

La uniun dl’EPL à invié rapresentanc dles atres valades ladines por completé na vijiun dl “Ester Ladins, abitanc dles munts”. (ph: Gustav Willeit)

Cun so laur artistich, l’artist marô Fabian Feichter spliga che le lian dles munts cun l’ega, la importanza fondamentala di resservars de ega dolomitica, “n’é nia infinis”. “Sciöche al sozed massa sovënz, é l’ativité umana rovada fora de vigni parameter, é pö ëra la gauja che l’ecuiliber natural danter domanda y oferta vëgn metü al prigo”. “La figura umana, süa esistënza, che delega adöm, te sües episodes emblematiches desfarëntes, cun l’ambiënt natural incër ëra ia”, spliga Margareth Forer, marôra, maestra de pitöra tla scora d’ert de Urtijëi, “le corp che vá ite tla tera y devënta pert de ëra. L’aziun artistica chir le sëns plü sot de nosta esistënza”.

“Nos Ladins, popul dles munts”: la mostra coletiva è daverta cina ala fin de setëmber, le mertesc èl dé de palsa. (ph: Gustav Willeit)

N lian strënt danter nosta perzeziun, le vire tles munts, les tradiziuns, é dassënn inraijé te nosta identité culturala. L’artist da La Val Markus Moling spliga so laur insciö: “Nosta vijiun dles cosses é condizionada da emoziuns, recorc, pinsiers, situaziuns liades al tëmp. Chëstes situaziuns se suraponn a nüsc pinsiers y nosta manira da odëi y vire nostes esperiënzes perzetives.”

La mostra vëgn organisada por i 60 agn dala fondaziun dla uniun Ert Por i Ladins. (ph: Gustav Willeit)

Le lian cun la tradiziun, che pëia ia dai pröms recorc de nosta infanzia, les saús, i tofs, i sonns, imajes che á metü raisc te nosc spirit. Les piceres cosses da vigni de, l’aredamënt de nostes stües, le bun tof dl lëgn de cier o de peció, taié te nüsc bosc y trasformé te injins. I dessëgns de Franz Irsara de Badia é deplü che ma le recort personal de süa jonëza; tröc de nos po se reconësce te ëi. Chësta é por ël la definiziun de patria.

Le fin di EPL, y de so fondadù Siur Angel Morlang: cherdé adöm artistes y artisć dla Val Badia por s’organisé, se motivé, se sostigní y se promöie deboriada y un por l’ater. (ph: Gustav Willeit)

Na tradiziun che á suravit la modernisaziun, o nia, che á messü ti la zede ales trasformaziuns de nüsc tëmps, y che é gnüda desfratada dala globalisaziun y dala eterogenesa nöia, che devënta parüda comerziala y de marketing dla defenüda de identité, che é aldedaincö dassënn manaciada. Chësc nes cunta l’artist fascian contemporan Claus Soraperra de la Zoch, cun so laur Mater Tirolensis, che é: “N proiet desgort da n pinsier emotif, gnü fora da inrescides storiches-antropologiches incër n mudamënt re-generatif de n popul tirolesc che mantin na identité, de na portegnüda storica, capazia y sterscia, viüda sciöche na erma por la defenüda nazionala y religiosa.”

Un di cuadri metüs fora dal artist de Corvara Gustav Willeit che à fat jö les Dolomites te süa seria “PERAT”. (ph: Gustav Willeit)

Cun süa opera, nes cunta Michael Moling da San Martin de Tor te na manira paralela na storia passada o nia passada, de na cultura maschilista, che sotmët la ëra ladina, che por ti sciampé sotfora a n pëis che manacia da da la fracé, y che chir proteziun sot le mantel dla dlijia, che ti pormët la salvëza tres la catarsis dla crusc y dla soferënza. Michael Moling: “L’om y la religiun, dui pilastri de na impalcatöra che se desfanta bel plan ia. Ara ne se trata nia de incherscimun, mo de denunzia: Ci dagní unse pa nos arpé da chisc tormënc? Ci dories s’aspeta pa ciamó por rové a na identité nöia?”.

“La prerogativa dl artist è chëra de sintí plü stersc i mudamënc ti tëmps, les finëzes y traversies intravaiades y val’ iade stopades ia da na tëra plü o manco sotida”. (ph: Gustav Willeit)

N dagní che chir la liberté de pinsier, la liberté dal pëis dl consumism, lerch por la liberté individuala, influsc de d’atres cultures, desche chi portá dala artista cilena, traplantada tla Ladinia, Mariana Acuna. Ëra evochëia te sü chedri figöres misterioses y fantasioses, che vëgn dales ambries de süa anima latina, moscedades cun nosta cultura dles munts. O la liberté d’espresciun dl artist badiot jonn Mattia Maldonado che nes dij: “La beliscima sensaziun de liberté de cosciënza y de realisaziun che an á tratan che an laora zënza mediaziun de pinsier, proiet, parores, na espresciun dl momënt”.

Info: EPL